Dit artikel in het kort:
De waarheidscrisis, waarvan het Trumpianisme een hedendaags icoon is geworden, lijdt tot verkramping bij bestuurders en beleidsmakers
Maar is het wel verstandig om mensen met onwelgevallige meningen uit het publieke domein te weren?
In 2023 zouden wij meer nieuwsgierigheid moeten opbrengen voor andersdenkenden
Trump was de architect van de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. Dat blijkt uit de officiële eindrapportage over deze ´coup´. Met misinformatie en nepnieuws wist Trump mensen op te jagen om tegen de zogenaamde verkiezingsfraude in opstand te komen en zo de inauguratie van Biden te voorkomen. Veel mensen geloofden hem, maar hijzelf wist volgens het eindrapport dondersgoed dat hij de verkiezingen verloren had.
De waarheid stond al ver voor Trumps presidentschap onder druk. The New York Times verkoos in 2005 truthiness als woord dat de Amerikaanse tijdgeest goed weerspiegelde. Truthiness betekent dat iets als waarheid wordt gevoeld, ook als het niet waar is. Dit verschijnsel is ook herkenbaar in Nederland. Denk aan mensen die ontkennen dat het klimaat verandert en dat deze verandering om actie vraagt.
Ik herken tegelijkertijd ook een verkramping aan de kant van journalisten, wetenschappers en beleidsmakers in de huidige waarheidscrisis. Men spreekt sinds Trump voortdurend van het belang van ´de´ feiten en ´de´ waarheid. Fact checkers houden beweringen tegen het licht. Communicatieadviseurs worden ingevlogen om de ´echte´ waarheid te presenteren. En daar blijft het niet bij. De Twitter Files maken duidelijk dat de Amerikaanse overheid actief lobbyt bij bedrijven als Twitter, YouTube en Instagram om verspreiders van alternatieve feiten de mond te snoeren.
Is het verstandig om mensen met onwelgevallige meningen uit het publieke domein te weren? Ethisch gezien maak ik een onderscheid tussen opvattingen waar je het mee oneens bent en opvattingen die een no go zijn. Racisme is een no go en verdient een verbod. Oproepen tot haat en geweld evengoed. Maar op de omarming van ´superdiversiteit´ in het onderwijs, valt heus wat af te dingen. Dat moet ook kunnen zonder dat de criticaster direct wordt weggezet als antigender of ultraconservatief, zoals Kamerlid Roelof Bisschop van de SGP terecht stelde in NRC Handelsblad.
De filosoof Byung Chul Han spreekt van ´een crisis van het luisteren´ die onze democratie parten speelt. Wij vinden het ingewikkeld om mensen aan te horen die een diametraal andere visie op de wereld hebben dan wijzelf. Niet alleen tijdens het kerstdiner, ook in de krant en op de universiteit en hogeschool. We zitten intellectueel gesproken vast in bubbels en anders dan in de tijd van de verzuiling is er geen tolerantie over en weer.
Neem de eenzijdige verslaglegging van de oorlog in Oekraïne. Vrijwel nergens in de kwaliteitsmedia wordt kritisch bericht over de Westerse steun voor Oekraïne in dit conflict. Nu betwijfel ik niet dat Rusland de agressor is, maar hoe verstandig is de bemoeienis van de EU en VS met dit conflict? De les van de Koude Oorlog lijkt vergeten, namelijk dat een oorlog tegen een atoommacht niet te winnen is. Bovendien is Rusland een groot en sterk land. Gaan wij in het Westen niet te ver mee in het zelfbeeld van Oekraïne als een David die Goliath kan verslaan?
Dit zijn vragen die de filosoof Jürgen Habermas afgelopen lente opwierp in een krantenartikel met de titel Krieg und Empörung. Lezers en intellectuelen reageerde vanuit dezelfde reflex als waarmee Trump jarenlang is bestreden. Duitsland was te klein en Habermas een Putinversteher. Alsof hij de feiten niet meer op een rij heeft en ook maar een ouderwetse mening verkondigt. Dit soort reacties zijn ook tekenend voor het niveau van het publieke debat in Nederland waarin snel met ´feiten en ´waarheid´ wordt geschermd ten koste van een pluriform debat. Wat mist in het publieke debat is de ruimte om met elkaar argumenten en perspectieven uit te wisselen en daarin recht te doen aan de ambivalente beleidswerkelijkheid.
Sinds Trump, en versterkt door corona, bestaat er een sterke consensus onder beleidsmakers, journalisten en wetenschappers over belangrijke politieke dossiers. Het lijkt alsof deze beroepsgroepen heimelijk denken dat ´we´ het in Nederland over alles met elkaar eens moeten zijn, alsof publiek debat niet ook betekent dat verschil erkend wordt. Met Trump zijn we de lange Nederlandse traditie van verdraagzaamheid en polderen kwijtgeraakt en klampen we ons onkritisch vast aan kennis en wetenschap. De kritiek van sommige politieke partijen op het RIVM inzake hun stikstofmodellen wordt weggehoond in plaats van bestudeerd. De historische argumentatie van Pieter Omtzigt in de Tweede Kamer over de nieuwe pensioenen is simpelweg voor kennis aangenomen. De digitale identiteit wordt Europees georganiseerd ondanks een motie van de SP met een Kamermeerderheid om dit vooralsnog niet te doen. Onder het motto there is no alternative is men niet bereid te luisteren naar kritiek.
De Duitse intellectuelen Richard Precht en Harald Welzer spreken in hun boek Die Vierte Gewalt, ´de vierde macht van media´, van een zorgwekkende beperkte ´eliteconsensus´. Die consensus zorgt ervoor dat schrikbarend veel Duitsers zich vervreemd voelen van kennisinstituten en media. Als je bedenkt hoe vaak hun scepsis doorslaat in complot denken, is het de vraag hoe wijselijk het is dat media en kennisinstituten onvoldoende tegemoet komen aan hun interesses. Ook Nederlandse hoogopgeleiden moeten de vraag stellen of zij hun zorgplicht voor een goed maatschappelijk debat wel nakomen en niet arrogant neerkijken op anders denkenden als boomers of wappies.
Ik hoop dat we in 2023 meer nieuwsgierigheid kunnen opbrengen voor andersdenkenden. In kwaliteitsmedia is het bijvoorbeeld een uitgemaakte zaak dat de MH17 en Bijlmerramp ´ongelukken´ waren, terwijl complotdenkers een dader zoeken. Dat lijkt me een menselijke behoefte waar we zorgvuldig op kunnen antwoorden. Een ander voorbeeld is de macht van het World Economic Forum. Noam Chomsky en in ons land Rutger Bregman hebben dit netwerk al eens bekritiseerd, maar in de krochten van het internet is de kritiek nog veel groter geworden. Is dat complot denken of wordt het inderdaad tijd dat Nederland open kaart speelt over de netwerken waarin Rutte toekomstscenario´s bespreekt voor het Nederlandse boerenbedrijf?
Dit artikel verscheen in Het Parool op 31-12-2022
Citeer dit artikel: Ter Verdieping, aflevering 1, 2023
Relevante gesprekken bij dit artikel:
Van Jelle van Baardewijk: